Jak działa terapia CBT u dzieci i młodzieży?

Jak działa terapia CBT u dzieci i młodzieży

Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) jest jednym z najskuteczniejszych i sprawdzonych podejść terapeutycznych, stosowanych w pracy z dziećmi i młodzieżą. Jest uznawana za najlepszy dostępny wybór w leczeniu wielu zaburzeń psychicznych, a także w radzeniu sobie różnymi trudnościami, których mogą doświadczać młodzi ludzie np. nadmierny stres związany ze szkołą, presja rówieśnicza czy trudności w zarządzaniu czasem i obowiązkami.

W terapii poznawczo-behawioralnej młody pacjent uczy się rozpoznawać i odróżniać różne części swojego doświadczenia: myśli, emocje, zachowania oraz reakcje fizjologiczne. Każda z tych części wzajemnie na siebie oddziałuje, a młody człowiek uczy się rozumieć, jak to, co robi, myśli i czuje, wpływa na jego samopoczucie i zachowanie. Poniżej przybliżę jak wygląda praca nad poszczególnymi obszarami.

Zachowanie

Bardzo często rodzice zgłaszają się do specjalisty z tym, że dziecko/nastolatek zachowuje się w sposób problematyczny lub niewłaściwy. Często kierują do psychologa oczekiwanie, aby dziecko przestało coś robić np. by przestało krzyczeć, dokuczać, przeszkadzać itd. Czyli oczekują konkretnej zmiany w zachowaniu.
W terapii CBT praca nad zachowaniem jest bardzo istotnym elementem.

Warto zacząć od tego, że zachowanie nie znosi próżni. Jeśli chcemy „pozbyć się” danego zachowania, to na jego miejsce musimy znaleźć inne – właściwe zachowanie.

Głównym obszarem pracy w zakresie modyfikacji zachowania są:

• Próba określenia dlaczego u dziecka pojawiło się dane zachowanie, czyli jaka jest jego funkcja, w jaki sposób się go nauczyło oraz jakie czynniki wpływają na to, że zachowanie się utrzymuje.
• Ustalenie co innego może robić dziecko, aby zachowanie spełniało tę samą funkcję. Za każdym zachowaniem kryje się jakaś potrzeba. Należy tę potrzebę odkryć i znaleźć inne źródło jej zaspokojenia.
• Ustalenie czy dziecku nie brakuje jakichś kompetencji, potrzebnych do zaprzestania problematycznego zachowania np. kompetencji społecznych, kompetencji w zakresie regulacji emocji itp.

W przypadku dzieci i młodzieży zmiana zachowania  zwykle wymaga również zmian w otoczeniu dziecka czyli w środowisku rodzinnym, a czasami szkolnym i rówieśniczym, dlatego zdecydowanie wyższą skuteczność terapii osiąga się we współpracy z rodzicami.

Emocje

Niejednokrotnie młodzi pacjenci, ale również ich rodzice zgłaszają się do specjalisty z oczekiwaniem „pozbycia się” nieprzyjemnych emocji takich jak lęk czy złość. Nierzadkimi są oczekiwania żebym przestała czuć lęk lub niech pani coś zrobi, żeby się już tak nie złościł.

W terapii poznawczo-behawioralnej skupiamy się na nauce radzenia sobie z negatywnymi emocjami, a nie na ich całkowitym wyeliminowaniu - zresztą nawet nie jest to możliwe. Dzieci i młodzież uczą się, jak kontrolować swoje emocje, a nie je całkowicie usuwać. Emocje, nawet te odczuwane jako nieprzyjemne są naturalne i potrzebne i nawet w intensywnym nasileniu nie są niebezpieczne. To, co jest niekorzystne, to zachowanie, które wykonujemy, by poradzić sobie z niechcianymi emocjami.

Głównymi obszarami pracy w zakresie regulacji emocjonalnej są:

• Psychoedukacja w zakresie rozpoznawania własnych emocji, określania ich umiejscowienia w ciele, a także poznanie komponentów emocji.
• Określenie funkcji emocji, a także identyfikacja przekonań na temat ich przeżywania i ekspresji
• Uczenie się adaptacyjnych sposobów wyrażania emocji
• Zapoznanie młodego pacjenta z technikami regulacji emocjonalnej
• Motywowanie młodych pacjentów do podejmowania aktywności, które sprawiają im przyjemność i dają satysfakcję mimo towarzyszących nieprzyjemnych emocji np. lęku.  

 Myśli

W terapii poznawczo-behawioralnej istotne jest nie tylko skupianie się na zachowaniu czy przeżywanych emocjach, ale również na sposobie myślenia i postrzegania rzeczywistości przez pacjenta. Charakterystyczny dla danej osoby sposób myślenia warunkuje również jej zachowanie, intensywność przeżywanych emocji, kształtowanie się nawyków i przekonań na temat siebie, innych ludzi i świata ogólnie.

Dlatego istotnym elementem terapii CBT jest identyfikacja sposobu myślenia młodego pacjenta w różnych sytuacjach, a następnie poprzez pracę nad treściami myślowymi możliwa jest również zmiana zachowania czy reakcji emocjonalnych.

 Główne obszary pracy w zakresie modyfikacji sposobu myślenia:

• Identyfikacja myśli automatycznych czyli spontanicznych, często nieświadomych myśli, które pojawiają się w reakcji na konkretną sytuację, a także zrozumienie zależności pomiędzy sposobem myślenia, a przeżywanymi emocjami i zachowaniem.
• Diagnoza obszarów trudności pacjenta i odkrycie tendencyjności w myśleniu. Pomoc w identyfikacji błędów w myśleniu lub zniekształceniń poznawczych, które mogą prowadzić do niezdrowych reakcji na pewne sytuacje. Te błędy w myśleniu mogą obejmować skrajne uogólnienia, skupianie się na negatywach kosztem pozytywów czy też przypisywanie zbyt dużej wagi negatywnym wydarzeniom.
• Badanie doświadczenia danej osoby poprzez konfrontowanie myśli z rzeczywistością
• Sformułowanie nowych, alternatywnych sposobów myślenia, stanowiących podstawę do testowania ich w rzeczywistości. Ich cechą jest większa elastyczność i uznawanie, że możliwe są różne wyjaśnienia jednej sytuacji.

Terapia poznawcza, która koncentruje się na zmianie procesów myślowych przynosi najkorzystniejsze efekty u osób powyżej 13 roku życia. U młodszych dzieci, że względu na ich etap rozwoju i ograniczone możliwości poznawcze techniki te stosuje się ograniczonym zakresie. Zwykle terapeuta dostosowuje oddziaływania terapeutyczne do wieku i możliwości młodego pacjenta.

Reakcje fizjologiczne

Zdarza się również, że do specjalisty zgłaszają się rodzice zaniepokojeni tym, jak ich pociechy reagują w różnych trudnych (choć niekoniecznie tylko trudnych) sytuacjach. Czasami reakcje te mają formę nieprzyjemnych doznań w ciele, które młodzi ludzie opisują: serce mi tak waliło, że bałam się, że wyskoczy mi z klatki piersiowej lub czułem się jakbym miał kamienie w brzuchu lub zawsze wtedy jestem czerwona jak burak.

Te przykładowe doznania cielesne są bardzo nieprzyjemne, a młody człowiek niejednokrotnie nie jest w stanie sobie z nimi poradzić, co nierzadko prowadzi do strategii unikania sytuacji, w których te doznania się pojawiają.

Warto zacząć od tego, że różnorodne reakcje fizjologiczne takie jak: przyspieszone bicie serca, pocenie się, bóle brzucha, napięcie mięśniowe, uczucie gorąca itp. są naturalną reakcją naszego organizmu, a zarazem elementem naszego systemu obronnego. Kiedy jesteśmy pod wpływem stresu, złości, niepokoju - nasz organizm reaguje, przygotowując nas do działania. Na przykład, przyspieszone bicie serca pomaga pompować więcej krwi do mięśni, a pocenie się pomaga schłodzić ciało. Te reakcje są częścią tzw. reakcji “walcz lub uciekaj”, która jest zaprogramowana w naszym układzie nerwowym.

Terapia poznawczo-behawioralna jest skutecznym narzędziem w radzeniu sobie z tymi reakcjami.

Główne obszary pracy w zakresie reakcji fizjologicznych: 

• Normalizacja nieprzyjemnych doznań cielesnych - dzieci i młodzież uczą się, że to co dzieje się z ich ciałem jest naturalną częścią doświadczania emocji. Ich reakcje są "normalne" i nie świadczą o tym, że dzieje się coś złego. 
• Identyfikacja negatywnych myśli automatycznych, które mogą przyczyniać się do nasilonej intensywności reakcji ciała, a także do wydłużenia czasu ich trwania. Na przykład kiedy młody człowiek myśli sobie: jestem cała czerwona, na pewno wszyscy to widzą i cała szkoła będzie się ze mnie śmiać to automatycznie może doświadczać silniejszego stresu/lęku, a tym samym silniejszych reakcji fizjologicznych. 
• Weryfikowanie przekonań pacjenta czyli konfrontowanie myśli z rzeczywistością. Czy faktycznie czerwone rumieńce podczas rozwiązywania zadań przy tablicy mogą sprawić, że osoba stanie się pośmiewiskiem całej szkoły?
• Zastępowanie nieadekwatnych myśli na bardziej realistyczne i zgodne z doświadczeniem. 
• Zapoznanie młodego człowieka z technikami relaksacyjnymi, które mogą złagodzić niektóre reakcje.

Choć reakcje fizjologiczne, które pojawiają się w odpowiedzi na stany emocjonalne są naturalne i prawidłowe - to nie należy ich bagatelizować. W sytuacji kiedy doznania te są bardzo intensywne i utrzymują się przez dłuższy czas, a także zakłócają codzienne funkcjonowanie dziecka (zabawa, nauka, jedzenie czy sen) - mogą być objawem niektórych zaburzeń psychicznych np. zaburzeń lękowych, depresji czy przeżytej traumy, dlatego w takich sytuacjach warto zgłosić się do specjalisty. 

To, od którego elementu rozpoczyna się terapia oraz któremu terapeuta i dziecko/nastolatek poświęcają najwięcej uwagi zależy od obszaru trudności młodego pacjenta, a także możliwości wynikających z wieku dziecka. Od tych czynników zależy również intensywność zaangażowania rodzica w proces terapeutyczny. Zdarzają się sytuacje kiedy główna część terapii to właśnie praca z rodzicem.